Azan bütün müsəlmanlar tərəfindən qəbul edilən ən böyük İslami şüarlardan biridir. Təəssüflər olsun, İslam peyğəmbəri (s) zamanında hər gün dəfələrlə elan olunan bu əzəmətli şuar o Həzrətin (s) vəfatından sonra baş vermiş məlum hadisələrə əsasən ixtilaf və təhriflərə məruz qaldı. Peyğəmbərdən (s) nəql edilən hədislərin nəşr və yazılmasının qadağan edilməsi, Bəni-üməyyənin Əhli-beyt (ə) ilə müxalifət edib dini şuarları zəifləşdirməsi hesabına “Həyyə əla xəyril əməl” zikrini ləğv edib, əvəzinə “Əssəlatu xəyrun minən nəvm” zikrini əlavə etməsi və s. məsələlər İslamın dəyanət və birlik simvolu olan azanın müsəlmanlar arasında ixtilaf məsələlərdən birinə səbəb oldu.
    Əhli-sünnət “Həyyə əla xəyril əməl” zikrinin ləğv edilməsinə və “Əssəlatu xəyrun minən nəvm” zikrinin deyilməsinə təkid edərkən, bu arada Əhli-beyt (ə) davamçıları təkidlə “Əssələtu xəyrun minən nəvm” zikrinin ləğvini və “Həyyə əla xəyril əməl”-lə Peğyəmbərə (s) şəhadət verdikdən sonra Vilayətə şəhadət verməklə azanı İslam və Əhli-beyt (ə) məktəbinin şuarı qərar verdilər. Tarix boyu bu iki məsələ (“Həyyə əla xəyril əməl”və vilayətə şəhadət vermək) şiə və onun hakimiyyətinin əlamət və nişanəsi olmuşdur. Misal olaraq qeyd edək ki, 122-ci hicri ilində baş vermiş Zeyd ibn Əliyyuş Şəhid qiyamında göstəriş verdi ki, azançı “Həyyə əla xəyril əməl” desin. (əl - əzan Şəhristani, səh 352). Habelə onun şəhid oğlu Yəhya ibn Zeyd də bu göstərişi vermişdir.
    Habelə təqiyyə şiənin üzərindən götürüldükdən sonra üçüncü şəhadət “Əşhədu ənnə Əliyyən Vəliyyullah” da rəsmiləşdir. Muhəmməd Təqi Məclisi deyir: “Şiənin əməli əvvəl dünlərdən belə olmuşdur.” (Rovzətul muttəqin, cild 2, səh 245).
    Şeyx Səduqun dediklərindən məlum olur ki, bir dəstə üçüncü şəhadəti (“Əşhədu ənnə Əliyən Vəliyyullah”) daima demişlər. (“Mən la yəhzuruhul fəqih” cild 1, səh 290). Tarixdə qeyd olunmuşdur ki, Əhməd ibni Əbdullah 291-ci ildə Həms şəhərinə daxil olarkən, “Əşhədu ənnə Əliyən Vəliyyullah” (Şəhadət verirəm ki, həqiqətən Əli Allahın vəlisidir) və “Həyyə əla xəyril əməl” (Əməllərin ən yaxşısına tələsin) bu iki cümlənin deyilməsinə göstəriş verdi. (“Bəqiyyətut-talib”, cild 2, səh 944, müəllif: ibni Qədim.)
    İbn Bətutə öz səfərnaməsində 729-cu ildə Bəhreynin Quteyf şəhərinin sakinləri haqqında məlumat verərkən belə qeyd etmişdir: Şəhərin azançısı ikinci şəhadətdən sonra (“Əşhədu ənnə Əliyyən Vəliyyullah”) – deyərdi. (əl əzan Şəhristani, səh 413)
    Şiə alimləri qədim zamanlardan bu günə kimi azanda vilayətə şəhadət verməyin müstəhəb və ya caiz olmasına hökm vermişlər.
   
    Üçüncü şəhadətə aid dəlilləri bir neçə qrupa bölmək olar;
    1. Birinci dərəcəli dəlillər.
    2. İkinci dərəcəli dəlillər.
    Birinci dərəcəli dəlillər: Azan və iqamə üçüncü şəhadətin dayilməsi barədə xüsusi və ümumi rəvayətlər vardır ki, gələn mövzularda onlar barədə qüyd olunacaqdır.
    İkinci dərəcəli dəlillər: Şuarlara ehtiram. Biz burada “Qurani kərimə” ehtiram olaraq ikinc i dərəcəli dəlilləri öncə qeyd edirik.
    Allah-təala Qurani kərimdə buyurmuşdur:
    من یعظم شعار الله فانها تقول القلوب
    Hər şəxsin qəlbinin təqvalı olması Allahın nişanələrini böyük saymağı ilə ölçülür. Bilirik ki, yəqinən bu gün vilayətə şəhadət vermək və “Həyyə əla xəyril əməl” demək İlahi və həqiqi dinin şuarlarındandır və Quranın hökmü ilə onlara riayət etmək və böyük saymaq təkid olunmuşdur. Necə ki, azanın özü böyük şuarlardandır. Biz gələcəkdə bu nişanələrin İslamdan qabaq yaranışın əvvəlində olduğunu görəcəyik.
    Xüsusi dəlillər
    1. Şeyx Səduq (vəfat: 381) və Şeyx Tusi (vəfat: 460) azanda üçüncü şəhadət haqqında hədis zikr etmişlər:
    Şəhadət verirəm həqiqətən Əli (ə) möminlərin əmiridir və Peyğəmbər (s) itrəti yaranmışların xeyirlisidir. (ən Nihayə, cild 61, əl Məsbut cild 1, səh 99, Mən la Yəhzuruhul fəqih, cild 1, səh 290).
    Mərhum Şeyx Tusi bu xəbəri “nadir xəbər” adlandırıb. Onun nəzərinə görə, bu xəbərin düzgün olmasının mümkünlüyünə baxmayaq, məşhur buna əməl etməyib. (Təhzib, cild 1, səh 18, 158, 218, və cild 2, səh 212, 271, 272, 350).
    Şübhəsiz məşhurun bu rəvayətə əməl etməməsi ya şərayitin olmaması nəticəsində, ya da bunun vacib yox, müstəhəb olması üzündən irəli gəlmişdir. Ümümiyyətlə böyük şiə alimləri şərait yaranandan sonra buna əməl etmişlər.
    2. 7-ci əsrin sünnu alimlərindən olan Şeyx Abdullah Məraği Misri özünün “əl Səlafi fi əmr xilafə” kitabında yazır: bir gün bir kişi peyğəmbər (s)-ın yanına gəlir və deyir: Ey Allahın rəsulu mən bu gün əvvəllər heç eşitmədiyim bir söz eşitmişəm.
    Peyğəmbər buyurdu: O, nə sözdür? Kişi dedi: Salman azanda risalətə şəhadət verdikdən sonra Əlinin (ə) vilayətinə şəhadət verdi. Həzrət buyurdu: “خیرا”
    Yaxşı bir şey eşitmisən. (Müstədrək Səfinətul Bihar, cild 6, səh 85)
    3. Həmən şeyx öz kitabında qeyd etmişdir ki, bir kişi Peyğəmbərin (s) yanına gəlib deyir ki, Peyğəmbərə şəhadət verdikdən sonra Əlinin (ə) vilayətinə şəhadət verirlər. Həzrət buyurdu: Bəli elədir.Qədir xumda mənim sözümü “mən kimin ağasıyam, Əli (ə) də onun ağasıdır” yaddan çıxarmısan? Hər kəs əhd-peymanı sındırsa öz əhdini sındırmışdır.
   
    BU HƏDİSLƏR NƏ ÜÇÜN MƏŞHUR OLMAYIBLAR?
    Nə üçün bu hədislər şöhrət tapmayıblar
    Mümkündür deyilsin ki, rəvayətlər düzgün olsaydı, ancaq kitabda yazılmazdı. Məsələn səhabələr arasında yayılar və tarixdə də yazılardı. Bu şübhəni belə cavablandırmaq olar ki, Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra onun ailəsinə olan kəskin münasibətin və Əliyə (ə) olan kinin nəticəsində onlar (?) buna mane oldular.
    İmam Əli (ə) buyurur: Qureyş tayfasının Peyğəmbər (s) kin-küdürətləri mənim üçün və məndən sonra övladlarım üçün də olacaq. (şərhi Nəhcul-bəlağə, ibni Əbil Hədid, cild 20, səh 328).
    Hadisələrin yazılmasının və deyilməsinin qadağan olunması ikinci və üçüncü xəlifənin, xüsusilə də Muaviyənin hakimiyyəti dövründə geniş şəkildə yayılmış və Əhli-beytin (ə) fəsilətinə aid olar bütün yazıların nəşrinin qarşısı alınmışdır.
    İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur: Əli (ə) və Fatimənin (s) adını zikr etməkdən çəkinin, həqiqətən insanlar onların adlarının zikr olunmasından qəzəblənirlər.
    Buna görə onlar təkcə Əhli-beytin (ə) fəzilətindən yox İslam dinindən də uzaqlaşdılar. Şafei Vəhəb ibni Keysandan nəql edir: Allahın rəsulunun bütün sünnətlərini namazda əvəz etdilər. (Əlinum kitabı, cild 1, səh 269,).
    Həsən Bəsri bu barədə deyir: Əgər Peyğəmbərin (s) səhabələri bu gün qəbirdən çıxsalar, sizin qiblənizdən başqa bir şey tanımazlar! (Cameul bəyan, cild 2, səh 264).
    Ümumi dəlillər
    Qasim ibni Muaviyə imam Sadiqə (ə) dedi: “Bunlar hədisa nəql etmişlər ki, peyğəmbər (s) Meracda görmüşdür ki, ərşə yazılıb “La İlahı illallah, Muhəmmədən Rəsulallah, Əbu Bəkr Siddiq” (Allahdan başqa Allah yoxdur, Muhəmməd onun rəsuludur, Əbu Bəkr düz danışandır). Həzrət təəccüblə buyurdu: Sübhanəllah!
    Bütün şeyləri əvəz etdikdən sonra bunu da əvəz etdilər?!
    Sonra buyurdu: Allah-təala ərşi, suyu, İsrafili və Cəbraili (ə), göyləri və yerləri yaradan zaman onların hər birinə “La ilahə illallah, Muhəmmədən Rəsulullah, Əliyyən əmirəl möminin” ( Allahdan başqa Allah yoxdur, Muhəmməd onun rəsuludur, Əli möminlərin əmiridir). (əl-ehtiyac Təbərsi, cild 1. Səh 230).
    Sünnü alimlərinin bir çox bu hadisə istinad edərək azanda üçüncü şəhadətin deyilməsini qəbul etmişlər.
    Sənədə irad və onun cavabı:
    Ola bilsin ki, bu hadislər haqqında deyilsin ki, hədislər mürəsildir ( Dirasyə elmində hədislərin sonunda bir və ya bir neçə rəvayəti nəql edənin adı silinmişdir bunlara mürsəl hədislər deyilir).
    Mübahilə ayəsi:
    Mübahilə ayəsinin hökmünə görə Əli (ə) Allah Rəsulunun (s) canı sayılır. Əhli sünnə alimlərindən olan Fəxri Razi bu hökmün bəyanından sonra Əlinin (ə) başqa səhabələrdən üstün və fəzilətli olmasını qeyd edir. (Məfatihul ğeyb, cild 2, səh 471, Bihar, cild 21, səh 283).
    Mübahilə ayəsinin hökmünə görə Əlinin (ə) bütün fəzilətləri Peyğəmbərlə (s) bərabərdir. Risalətə şəhadət vermək Peyğəmbərin (s) fəzilətindən sayılır ki, Allah-təala o həzrətə əta etmişdir. Necə ki, buyurur: “Biz sənin adını ucaltdı”. İbni Cuzi “Zəbul Məsir” kitabında yazmışdır: Peyğəmbər (s) Cəbraildən (ə) bu ayə barəsində soruşmuşdur. O, demişdir: Allah-təala buyurur: “Hər vaxt mən yad olundum sən də mənimlə birlikdə yad olunacaqsan”. Bu hökümdən çıxış edərək bildiririk ki, Həzrət Əli (ə) fəzilətdə Püyğəmbərlə (s) birdir, buna görə də O, həzrətin adı azanda Peyğəmbərlə (s) birlikdə çəkilir. ( əl Əzan Şəhristani, səh 112).
    4. Məhəmməd ibni Muslim İmam Sadiqdən (ə) nəql etmişdir ki, həzrət buyurur: “İmamlar Allah Rəsulunun məqamındadırlar.” (Üsuli Kafi, cild 1, səh 270, Bihar, cild 27, səh 50).
    Bu hədisin hökmü, xüsusi ilə yenidən təkrar olunması onu göstərir ki, Əhli-beytin (ə) bütün xüsusiyyətləri və fəzilətləri Peyğəmbərlə (s) birdir.
    Əllamə Məclisi də onların adlarını azanda zikr etmişdir.
    5. “Gayətul Məram” kitabında Əli ibni Babaveyh Bərqidən, o isə Feyz ibni Muxtardan, o da İmam Baqirdən (ə) və o Həzrət də Peyğəmbərdən (s) nəql edərək buyurmuşdur: “Ey Əli! Allah məni əziz tutduğu kimi səni də əziz tutmuşdur.” (Üçüncü şəhadət, səh 140).
    6. İmam Baqir (ə) buyurmuşdur: “Bizi zikr etmək Allahı zikr etməkdir və bizim düşmənlərimizi xatırlamaq şüytanı zikr etməkdir. (Üsuli Kafi, Dua kitabı, bütün Allahın vacib zikri babı, cild 4, səh 254).
    Hələbi İmam Sadiqdən (ə) nəql edərək yazır: “Həqiqətən Allahı bütün halətdə zikr etmək yaxşıdır”. (Üsuli Kafi, Əda kitabı, cild 4, səh 256).
    Əbu Həmsə də İmam Baqirdən (ə) bu məzmunda rəvayət nəql etmişdir. (Həmin mənbə, cild 8).
    Nəticədə qeyd etmək olar ki, imamları bütün hallarda zikr etmək yaxşıdır, o cümlədən azanda).
    7. Əli (ə) barədə məclislərdə çoxlu hədislər deyilmişdir, onlardan bidi də azandır, Peyğəmbər (s) buyurmuşdur: “Əli ibni Əbu Talibi (ə) zikr etməklə məclislərinizi zinətləndirin. (İbni Məğazi Şafei, Mənaqib kitabında, səh 211), (Əllamə Məclisi, Biharul ənvar, cild 38, səh 199).
    Yenə o Həzrət buyurmuşdur: “Məclisinizdə Əli ibni Əbu Talibi zikr edin. Həqiqətən onu zikr etmək məni zikr etməkdir, məni zikr etmək isə Allahı zikr etməkdir. (Camei Məsail, Ayətullah Fazil Lənkərani (r), cild 2, səh 127).
    Peyğəmbər (s) buyurmuşdur: “Allah-təala qardaşım Əli ibni Əbu Talibi (ə) fəzilətli etmişdir. Ondan başqa heç kəs onu sayını bilməz, hər kəs onun fəzilətlərini zikr etsə və onu təsdiq etsə, Allah-təala onun günahlarını bağışlayar. (Bihar, cild 38, səh 196, Xarəzmi, Mənaqib və Ərbəin kitabında)
    Eləcə də buyurmuşdur: “Əlini zikr etmək ibadət sayılır”.
    (Bihar, cild 38, səh 313 və 318).
    Bütün bu sadaladıqlarımız azana aid edilmirmi? Yalnız azanda şəhadətlər açıq deyildir.
    (Ardı var)

   Müəllif: Seyid Məhəmməd Nəcəfi

Tərcümə etdi: Seyid Nazim Ocaqov

 islammektebi.org