1- Allah zatının yeganəliyi. Bu əqdinənin özü də 2 yerə bölünür:

a) Allah zatının təkliyi və şərikinin olmaması.

b) Allah zatında heç bir çoxluq, tərkib və mürəkkəbliyin olmaması.

İslamın müqəddəs kitabı olan “Qurani-Kərim” demək olar ki, başdan ayağa Allahın təkliyinə şəhadət verir. Əvvəlki səhifədə bəhs etdiyimiz kimi “İxlas” surəsi bu məqsədlə nazil olub.

Bununla yanaşı Quranda btüpərəstliyi, məcusiliyi rədd edən, hamını yeganə olan Allaha ibadətə çağıran ayələr kifayət qədərdir, bu haqqda “əl-Muminun” surəsinin 91-ci ayəsində buyurulur: “Allah özünə heç bir övlad götürməmişdir. Onunla yanaşı heç bir tanrı yoxdur. Əgər belə olsaydı, onda hər bir tanrı əlahiddə öz yaratdıqları ilə gedər və onların bir qismi digərinə üstün olmağa çalışardı. Allah Ona aid etdikləri sifətlərdən tamamilə kənardır!”.

Allahın təkliyini qəbul etmək müsəlman olmaq üçün ilk və ən vacib şərtdir. İslam əqidəsinə əsasən Allah sonsuz rəhmət sahibidir, O bütün günahları bağışlaya bilər, lakin ən böyük və bağışlanmaz olan günah Allahı inkar etmək və ya onunla yanaşı başqa ilahi qüvvələrə inanamaqdır. Əgər bəndə şirkdən (qeyd olunan bu əməldən) tövbə etməyib vəfat etsə qiyamət günü yeri qeyri-şərtsiz cəhənnəm olacaq. Bu haqqda Quranda buyurulur: “Şübhə yoxdur ki, Allah Özünə şərik qoşanları əvf etməz, amma istədiyi şəxsin bundan başqa olan günahlarını bağışlar. Allaha şərik qoşan şəxs, əlbəttə, böyük günah etmiş olur” (“ən-Nisa”, 48).

2- Zati sifətlərin yeganəliyi. Tövhid elminin ikinci bölməsində Allahın malik olduğu zati sifətlərin yeganəliyindən bəhs edilir. İslam əqidəsinə əsasən Allah-Təala bir sıra uca kamal sifətlərə malikdir. “Alim”, “Bəsir” və s. kimi sifətlər Allahın zati sifətlərindən sayılır və bunlar Allahın adlarıdır. Quranda Allah bu adlarla dəfələrlə zikr olunmuşdur: “(Ya Rəsulum!) De: “İstər Allah, istərsə də Rəhman deyib çağırın (dua edin). Hansını desəniz (fərqi yoxdur), çünki ən gözəl adlar (əsmayi-hüsna) yalnız Ona məxsusdur” (“əl-İsra”, 110). Allahın zati sifətləri, ona məxsus olan adlar haqqında sünnədə kifayət qədər sübutlar var. İlahi sifətlər Allah zatının özüdür və bu sifətlərlə Allahı vəsf etmək Onun müqəddəs zatını yad etməyə kifayət edər. Qeyd etmək lazımdır ki, Allahın bu müqəddəs sifətlərini dərk etmək bizim ağlımızdan xaric bir şeydir. Çünki insanın ağlı və düşüncəsi məhdud, Allahın uca sifətləri isə nəhayətsiz və mütləqdir. Nəhayətsiz bir varlığın müəyyən bir məkana sığması isə mümkünsüzdür. Ümumiyyətlə Allaha bənzər olan, Ona tay olan bir varlıq yoxdur. İmam Səccad (ə) bir rəvayətdə buyurur: “Allah-Təala insanların zehnində müəyyən bir sifətlə vəsf olunmaqdan ucadır, çünki onun sifətlərinin həddi-hüdudu yoxdur”.

3- Xaliqdə yeganəlik. Tövhid elminin bu üçüncü hissəsində Allahdan başqa xaliqinin, yaradanın olmaması göstərilir. Başqa cür desək, yəni Allahdan başqa hər kəs yaradılmışdır, Allah-Təala isə yaranan deyil, yaradan varlıqdır. Allah-Təala xaliqliyində heç kəsə möhtac deyil öz qüdrəti sayəsində bütün işlərində müstəqildir. İnsanlara ruzi verən də Allahdır: “Ey insanlar! Allahın sizə olan nemətini yada salın. Allahdan başqa sizə göylərdən və yerdən ruzi verən bir xaliq varmı?! Ondan başqa heç bir tanrı yoxdur. Elə isə necə (aldanıb haqdan) döndərilirsiniz?” (“Fatir”, 3).

Allah insanı yaratdığı kimi cinləri də, mələkləri də yaradıb. Bu müqəddəs kitabda dəfələrlə zikr olunmuşdur. Bundan başqa heyvanlar, quşlar da Allahın yaratdığı canlılardır. Allahu-Təala insanlar üçün çox gözəl şərait də yaratmışdır, Quranda bu haqqda buyurulur: “Yer üzündə nə varsa, hamısını sizin üçün yaradan, sonra səmaya üz tutaraq onu yeddi qat göy halında düzəldib nizama salan Odur (Allahdır)! O, hər şeyi biləndir!” (“əl-Bəqərə”, 29).

Ümumiyyətlə bu gün elmin aramsız inkişafı da Allah- Təalanın möcüzələrini görməyə kifayət edir. Məsələn, birhüceyrəli varlıqların həyat mübarizəsi, əlverişsiz şəraitdə sistalaşması və s. Bundan başqa Günəş sisteminin qüsrursuz və dəqiq hərəkəti, heyvanların son zamanlar aşkar olunan inanılmaz instikləri Allahu Təalanın xaliqliyinə sübutdur. Quranda buyurulur: “Ey insanlar! Öləndən sonra yenidən diriləcəyinizə şübhəniz varsa, həqiqətən, Biz sizi torpaqdan, sonra mənidən (nütfədən), sonra laxtalanmış qandan, daha sonra müəyyən, tam bir şəklə düşmüş və düşməmiş bir parça ətdən yaratdıq ki, (qüdrətimizi) sizə göstərək. İstədiyimizi ana bətnində müəyyən bir müddət saxlayar, sonra sizi uşaq olaraq çıxardarıq. Sonra yetkinlik çağına yetişəsiniz deyə. Kiminiz vəfat edər, kiminiz də ömrün elə bir rəzil çağına çatdırılar ki, vaxtilə bildiyini bilməz olar. Sən yer üzünü qupquru görərsən. Biz ona yağmur endirdiyimiz zaman o, hərəkətə gəlib qabarar və hər növ gözəl bar gətirər” (“əl-Həcc”, 5).

4- İbadətdə yeganəlik. Tövhid əqidəsində həmçinin vurğulanır ki, Allah-Təala ibadətə, sitayişə layiq olan yeganə varlıqdır, ondan başqasına ibadət etmək qadağandır və ən böyük günahdır (əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi şirkdir). İnsanların yaaradılması səbəbi də məhz Allaha ibadət etmələridir: “Mən cinləri və insanları yalnız Mənə ibadət etmək üçün yaratdım!” (“əz-Zariyat”, 56). İbadət müxtəlifdir, namaz qılmaq, oruc tutmaq, zəkat vermək,sədəqə vermək, saleh işlər görmək, zikr etmək, dindən danışmaq və s. ibadətdir. Əlbəttə ki, onların hər birinin öz yeri var.

Tövhiddə bu bölmə əlbəttə ki, ibadətlərin ancaq bir olan Allaha yönəlməsini təmin edir. Müqəddəs kitabın ilk surəsinin də buyurulur: “Biz yalnız Sənə ibadət edirik və yalnız Səndən kömək diləyirik!”. Rəsuli-əkrəmin (s) səhabələrindən biri deyir: “Mən o, Həzrətlə müharibədə iştirak edirdim. Döyüş şiddətlənəndə Rəsuli-əkrəm (s) başını qaldırıb dedi: “Ey Qiyamət gününün sahibi, yalnız Sənə ibadət edirik və yalnız Səndən kömək istəyirik.” Bu halda düşmənlər məğlubiyyətə uğradılar və İslam ordusu tam qələbəyə nail oldu” (“Kənzul-ümmal”, 4-cü cild, səh.360)

Bu prinsipə sözsüz ki, Peyğəmbər (s), onun Əhli-beyti (ə) və səhabələri sadiq qalmışlar. İmam Əli (ə) bir hədisində buyurur: “Ey Allah, Sənə cəhənnəm odunun qorxusundan, yaxud behişt nemətlərinin həvəsindən ibadət etmədim. Səni ibadət və bəndəçilik üçün ləyaqətli gördüm və buna görə Sənə ibadət etdim” (“Biharul-ənvar”, cild 12, səhifə 186).

Quranda isə bir ayədə Allah öz elçisinə müraciətlə buyurur: “De: “Mənim namazım da, ibadətim də, həyatım və ölümüm də aləmlərin Rəbbi Allah üçündür!” (“əl-Ənam”, 162).

5- Tədbirdə yeganəlik.

a) Yaranışda olan tədbirin yeganəliyi.

Yaranışda olan yeganəlikdən məqsəd budur ki, varlıq aləmi və onda mövcud olanların hamısının yaradanı vahid Allahdır və heç bir kəs bu yaradılışda Onunla birgə olmamışdır. Qurani-kərimdə oxuyuruq: “Göy və yerdə Allahdan savayı ayrı bir tanrı olsaydı aradan gedib dağılardılar” (“əl-Ənbiya, 22).

b) Hökmdə olan yeganəlik.

Təşridə (hökm və qanunvericilikdə) olan yeganəlikdən məqsəd isə Allah-taalanın məxluqatın və xüsusilə insan həyatının nizama salınması üçün müxtəlif sahələrdə qanunlar müəyyən edilməsidir. Bu kimi işlər yeganə olan Allahın ixtiyarındadır və ondan başqa heç kimin özündən hökm, göstəriş və s.. verməyə haqqı yoxdur. Quranda dəfələrlə Allahın hökmü ilə hökm etmək təkid olunmuş və bunu etməyənlər qınanmışdır: “Allahın nazil etdiyi ilə hökm etməyənlər, əlbəttə, kafirdirlər!” (“əl-Maidə”, 44), “Allahın nazil etdiyi ilə hökm etməyənlər, əlbəttə, zalımdırlar!” (“əl-Maidə”, 45), “Allahın nazil etdiyi ilə hökm etməyənlər, əlbəttə, günahkarlardır” (“əl-Maidə” 47).